Tıp tarihi incelendiğinde, hem hastalar hem de doktorlar tarafından gerçekleştirilmesi istenmeyen cerrahi müdahalelerin başında ampütasyon cerrahileri gelmekteydi.
Özellikle anestezinin bulunmadığı ve ağrı kontrolünün pek mümkün olmadığı yıllarda bu girişimler hastalar için önemli bir korku ve endişe kaynağıydı. Ayrıca cerrahlar da bu girişimlerde bulunmak istemiyorlardı, zira cerrahi sonrasında kan kaybı ve enfeksiyon gibi nedenlerle hastaların önemli bir kısmı kaybediliyordu.
Bu ayki tarih köşesi yazımda işte böyle bir dönemde, anestezi tarihçesinin başlangıç sınırında İngiltere'de yaşayan bir cerrahtan bahsedeceğim.
''XIX. Yüzyılın En hızlı bıçağı''
Robert Liston, Victoria döneminde İngiltere'de yaşamış İskoç asıllı bir cerrahtı. Tıp hayatına da İskoçya'da, Edinburg Üniversitesinde ünlü anatomist John Barclay'in yanında asistan olarak başladı. Ancak ilerleyen yıllarda otoritelerle olan anlaşmazlığı nedeniyle Edinburg Üniversitesinden ayrılmak zorunda kaldı. 1834 yılında ise ona şanını kazandıracak olan Londra Üniversitesine akademisyen ve cerrah olarak kabul edildi.
Liston, amputasyon cerrahilerini çok hızlı yapmasıyla ünlüydü. Halka açık olan ameliyathanesine gider, (evet, o dönemde ameliyatlara tiyatroya gider gibi gidebiliyordunuz) frakını çıkarır, beyaz önlüğünü giyer ve ellerini yıkayıp kurbanının (pardon, hastasının..) ameliyat masasında başına geçerdi. Asistanları veya tıp öğrencileri tarafından önceden hazırlanmış olan hastanın başına uzun boyu ve heybetli yapısıyla dikilirdi. Seyirciler, orkestro, maestro ve hasta hazırdı. Ameliyata başlamadan önce bıçağını havaya kaldırıp ameliyat öncesi gösterisini başlatacak son sözünü söylerdi:
'' Bana zaman verin beyler !''
Öğrencilerin ve asistanların hasta başındaki temel görevi hastayı ameliyat esnasında sabit tutmaktı, çünkü birkaç saniye sonra yapacağı operasyon nedeniyle, ki hastada marsili sendromu veya benzeri bir klinik tablo yoksa, hasta acıyla bağırmaya ve can havliyle çırpınmaya başlayacaktı. Önce cilt ve cilt altı dokular, sonra kaslar, sinirler, damarlar ve en son da kemikler, ileride kendini onurlandırmak amacıyla adı verilecek olan ''Liston Bıçağı ve Liston Kemik Forcepsi'' ile kesilecekti. En sonda attığı birkaç süturu da dahil edersek tüm ameliyat yaklaşık olarak 90 saniye civarında sürmekteydi.
Liston, kibirli, anlaşması zor ve yıpratıcı bir kişiliği olmasına rağmen amputasyon adayları tarafından tercih ediliyordu. Hızlı olmasıyla hem hastanın acı çektiği süreyi hem kan kaybını hem de sempatik deşarjın ve ajitasyonun ameliyat sırasında yol açabileceği olumsuz etkileri minimize etmiş oluyordu. Öyle ki cerrahi girişim uyguladığı her on hastadan yalnızca birini kaybediyordu. Bu oran o dönemde cerrahlar arasında ortalama 1/4 oranındaydı. Gerçekten de Liston, hem cerrahi hem de postoperatif dönem açısından kendi dönemindeki birçok cerraha göre daha başarılıydı.
''Halka açık olarak izlenebilen cerrahi çizimi, XIX.yüzyıl''
Bir ameliyat, %300 Mortalite
19.yüzyılın en hızlı cerrahı olarak tanınan Liston için hız bazı durumlarda da dezavantaj oluşturmaktaydı. Özellikle hem hızlı hem dikkatli olmakta zorluklar yaşamaktaydı. Tarihe %300 mortalite oranına sahip olan ameliyat olarak geçen amputasyon cerrahisi de bunun en çarpıcı örneklerindendir.
Birazdan bahsedeceğim olay Londra üniversitesinde gerçekleştirdiği halka açık amputasyon cerrahilerinin birinde yaşandı. Liston, bir bacak amputasyonu için bıçağını eline almıştı. Yakınında asistanları ile beraber onu izlemek için gelen seyirciler de vardı. Ameliyat başladığında durmaması gerekiyordu, aksi takdirde enfeksiyon ve kanama riskini artıracaktı. Her zaman yaptığı gibi hızlı olmaya odaklanmıştı. Ünlü cerrah, hızlı olmaya o kadar odaklanmıştı ki ameliyata başladığında hastanın bacağıyla beraber asistanının da parmaklarını kesti. Bıçağını kaldırırken de yakınında duran bir seyircinin paltosunu kesti. Seyirci o an yaşadığı kaosun da etkisiyle muhtemelen kalp krizinden hayatını kaybetti. Hasta ve asistan da yaralarının enfeksiyon kapması sonucunda hayatını kaybetti.
Böylece tarihte ilk defa bir ameliyat nedeniyle birden fazla insan hayatını kaybetmiş oldu.
''Liston, bir hastanın bacağını ampute ederken.''
Ayrıca ünlü cerrahın tartışmacı kişilik yapısı da bir çocuğun hayatına mal oldu. Bir pediatrik tümör eksizyonu cerrahisi esnasında salonda bulunan diğer bir cerrah ile tartışmaya başladı ve ameliyatı durdurdu. Bunun üzerine çocuk hayatını kaybetti. Liston'ın tartışmacı kişiliği zaman zaman telafisi mümkün olmayan bu gibi sonuçlara yol açmıştı.
Bir Dönüm Noktası: Eter
Yıllar sonra cerrahide çığır açacak bir gelişme yaşandı. 16 Ekim 1846 tarihinde Boston'da bir diş hekimi olan William Morton, bir diş çekimi esnasında eter kullanarak hastalarının acı çekmesini önlemeyi başardı. Dr. Robert Liston ise bu gelişmeyi aynı yıl İngiltere'de cerrahi üzerine uyarladı ve ilk defa bir ameliyatta eter kullanarak anestezi tarihinde de imzasını atmış oldu.
''Liston'ın bir halka açık cerrahi davetiyesi''
Liston, 7 Aralık 1847 tarihinde bir anevrizma komplikasyonu nedeniyle hayatını kaybetti. Meslek hayatı boyunca yaşadığı talihsiz olaylara rağmen Robert Liston, hem dönemin şartları içinde gerçekleştirdiği yüksek başarı oranına sahip ameliyatları nedeniyle hem de geliştirdiği cerrahi aletler (liston bıçağı, liston forcepsi gibi) nedeniyle başarılı bir cerrah olarak kabul edildi. Ancak yine de bazı otoriteler tarafından en hızlı olmaya çalışmakla ve bunun getirdiği dikkatsizlikle de suçlandı.
Stj. Dr. Mert ÇİÇEK
KAYNAKÇA:
Nature - No:4075, December 6, 1947
The Atlantic/Health - The fastest surgeon of the 19th century
The History of Yesterday - The Surgery With a 300% Mortality Rate
Wikipedia - Robert Liston
All About History - Kitap / Tarihin en tuhaf olayları