Tıp tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. İnsanlar var olduğu günden beri gerek inançlarının aktardıklarını, gerekse tecrübe ile geliştirdikleri tedavi yöntemlerini uygulamışlardır. Böylece yüzyılların deneyimi ve birikimi ile köklü tıp bilimi doğmuştur. Bilim ve teknolojinin hız kazandığı dönemlere kadar da geleneksel tıp bilgisi ön planda tutulmuştur. Genel tıp anlayışında hastalıklar ve salgınlar üzerine odaklanılmış, aynı tedavi yönteminin her birey için uygun olabileceği düşünülmüştür. İlerleyen zamanlarda ise aynı hastalığın kişiden kişiye farklılık gösterdiği, belli hastalıkların belli gruplarda ortaya çıktığı fark edilmiştir. Günümüzde ise hastalıkların bireylerde semptom göstermesi değil, bireylerin hasta olması dikkate alınmaktadır. Artık hastalık üzerine odaklanmaktan ziyade birey üzerinde durulmaktadır. 21. yy.’dan günümüze ivme kazanan bu anlayış mevcut tıp bilgisi ve eğitiminde gelişmeleri, yeni kavramları beraberinde getirmiştir. Kişiselleştirilmiş tıp ya da hassas tıp olarak geçen kavramlar bunlardan bazılarıdır.
Kişiselleştirilmiş Tıp Nedir
Kişiselleştirilmiş tıp ya da diğer bir deyişle bireyselleştirilmiş tıp, hastalıkların tanı, tedavi ve önlenmesinde bireyin sahip olduğu genler, bu genlerinin ekspresyonunda etki yapan epigenetik faktörler, bireyin yaşam tarzındaki çeşitliliği temel alan bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım, hekimlere ve araştırmacılara, belirli bir hastalık için hangi grup hastalarda veya bireyde ne tür tedavi ve önleme stratejisinin daha doğru olacağı konusunda bilgi vermektedir. Tıbbın birçok alanında uygulamalarına rastlansa da kişiselleştirilmiş tedaviler şu anki durumuyla artan ivmeyle onkoloji alanında ilerlemeye devam etmektedir.
Kişiselleştirilmiş tıp; genetik, epigenetik ve yaşam tarzı faktörlerine dayanarak hangi hastalar için hangi stratejinin etkili olacağını belirlemeye odaklanan ve hastalığın önlenmesinde, tedavisinde ortaya çıkan transformasyonel bir yaklaşımdır. Kişiselleştirilmiş tıp, kanser tedavisine özel bir yaklaşım sunarak sadece hastalığı tedavi etmekle kalmayıp kişiye özel kansere yakalanma risklerini ortaya koyup önlem alınmasına yardımcı olan, tedavi seçeneklerini hastada en düşük yan etki oluşturacak şekilde birleştirerek kansere tekrar yakalanma riskini tahmin etmeye ve karşı önlem almaya dayalı bir yaklaşımdır. Bir bireyin genom dizisi ve kendine özgü genetik tarihi kişiselleştirilmiş tıp açısından belirleyici faktörlerdir. Araştırmacılar, bireylerde oluşan tümör hücrelerinin genetik dizilimi ve DNA hakkında ne kadar fazla bilgiye sahip olursa, özellikle de bireyin standart tedaviye yanıt alamadığı durumlarda, daha özel tedavi seçenekleri kişiselleştirilmiş tıp yaklaşımı sayesinde mevcut olabilir. Hatta kişiye özgü tedavi planlarının geliştirilmesi için, hekimler hastanın genetik yapısını, çevresel faktörlerin etkisini ve yaşam tarzlarını sorgulamalıdırlar.Özetle; kişiselleştirilmiş tıp yaklaşımı, bireylerde hastalığın erken ve doğru teşhisi, yeni önleyici ve etkin tedavi seçenekleri ve bireye özgü sağlık komplikasyonlarını önleyici hedefli tedavi yöntemlerinin geliştirilmesine dayalıdır.
Kişiselleştirilmiş Tıpta Genetik Faktör
Ailemizden bize miras kalan genlerimiz; boyumuz, göz rengimiz gibi fiziksel özelliklerimizin oluşmasında rol oynamanın yanında çeşitli hastalıklara yakalanma ihtimalimizi de arttırabilirler. İnsanın biyolojik yapısının daha iyi tanınmasında tarihteki önemli olaylardan birisi olarak kabul edebileceğimiz İnsan Genom Projesi, insan DNA’sında yer alan baz çiftlerini haritalandırarak insan gen yapısını anlamamızı hedeflemiştir. 1990 yılında başlanılan proje 2003 Nisan ayında tamamlanmıştır. Bu proje kişiselleştirilmiş tıp anlayışının klinikte uygulanabilmesine öncü olmuştur. Tıbbın geleceği, hastalıklar için gelişmiş bir tanılamaya, hastalıklara genetik yatkınlığın daha erken tespitine, gen tedavisine ve kişiye özel ilaçlar için farmakogenomiği destekleyen birçok değişiklikten geçmektedir. Bu değişikliğin temelleri İnsan Genom Projesi ile atılmıştır.
Kişiselleştirilmiş tıp genetik bilimindeki gelişmelere bağlı olarak hızla gelişen, hastalığı değil hastayı tedavi etmeyi amaçlayan bir yaklaşımdır. Hasta; bireysel, çevresel ve genetik farklılıklara bağlı olarak özel bir birey olarak ele alınır. Tedavi protokolü bu değişkenlere bağlı olarak optimize edilir. Dünyada kişiselleştirilmiş tıp ile birlikte sağlık sorunlarının tanı ve tedavisine olan bakış açısı değişmiştir. Geçmiş yıllarda benimsenmiş olan “önce zarar verme” ilkesi, zamanla yerini “hastalık yoktur, hasta vardır” anlayışına bırakmıştır.
Genetik testler
Bu tarz testler adli amaçla, doktorun veya doğrudan kişinin talebi doğrultusunda birçok farklı firma tarafından genellikle tükürük örneği alınarak uygulanmaktadır. Bu testler ile birlikte kişinin vücudu hakkında çeşitli bilgilere ulaşmak mümkündür. Örneğin bir ilacın metabolizmasında kullanılan enzimlerin vücuttaki mevcut seviyeleri öğrenilerek vücudun ilaca karşı nasıl tepki vereceği anlaşılabilir.
Kişiselleştirilmiş tıp kişisel sağlık bilgi sistemleriyle de desteklenmekte ve hastaların aldığı hizmet kalitesini artırmaktadır. Kişisel sağlık bilgi sistemlerinin faydalarını; hasta sonuçlarını iyileştirme, sağlık bakım maliyetlerini düşürme, hastalara öz-yönetim becerisi kazandırma, özellikle uzak bölgelerde sağlık hizmetlerine erişimi arttırma, hasta güçlendirme ve hastanın tedaviye bağlılığını arttırma olarak özetlemek mümkündür. Bireylerin sağlık verilerine her yerden kolay bir şekilde erişebilmelerinin yanı sıra, sistemin randevu/ilaç kullanımı/aşı hatırlatma, hekimler ile güvenli mesajlaşma olanağı sunma, akıllı tavsiye ve yönlendirmelerde bulunma vb. özellikleri, bireylerin kendi sağlıklarını koruma ve tedavilerini sürdürme konusundaki motivasyonunu arttırmakta ve bu sayede sağlıklarının aktif bir parçası olmalarını sağlamaktadır. Kişisel sağlık bilgi sistemleri ile entegre çalışabilen giyinebilir teknolojiler, mobil sağlık cihazları, bluetoothlu tansiyon aletleri, akıllı bileklikler, pedometreler gibi ekipmanlarla elde edilen sağlık verilerinin anlık olarak sürekli monitorizasyonu, hasta takibini kolaylaştırmakta ve risklerin tespit edilmesine yardımcı olmaktadır. Kişisel sağlık bilgi sistemleri, hasta değerlerinde önemli bir değişiklik olduğunda hastayı ilgili sağlık kuruluşuna yönlendirebilmekte veya acil durumlarda hasta ve hasta yakınlarının acil yardım istemini kolaylaştırmaktadır. Aynı zamanda bu sistemler; beklenmedik durumlar karşısında uygun tıbbi müdahalenin daha hızlı ve erken dönemde yapılmasını sağlamakta, hastaların tedavinin etkinliğini ve zaman içerisindeki değişimleri gözlemleyebilmelerine imkan sağlamaktadır.
Kişiselleştirilmiş tıp; etkili bir sağlık hizmeti için yapısal olarak önleyici, koordine edilmiş ve kanıtlanmış bir model sunmaktadır. Hastalara ve doktorlara uygun tedavi kararları vermelerine yardımcı olmak için klinik ve moleküler bilgileri birbirine bağlayan elektronik sağlık kayıtları ağıyla entegre bir şekilde çalışılmaktadır. Ayrıca kişiselleştirilmiş tıp, genetik duyarlılıkları telafi etmek için hasta katılımını artırarak yaşam tarzı seçimlerini ve aktif sağlık bakımını yönlendirmektedir.
Daha etkin, mevcut tedavilerin çoğundan maliyeti ve yan etkileri az ve her bir hastanın kendine has özelliklerine göre tedaviler sunar. Kişiselleştirilmiş tıbbın amaçları, insanlar sağlıklıyken veya hastalığın ilk aşamalarındayken önleyici sağlık stratejileri ve ilaç tedavilerini optimize etmek için hastalığın moleküler temelinden yararlanmaktır. Bu faktörler her insan için farklı olduğundan, hastalığın doğası, başlangıcı, seyri ve ilaca veya diğer müdahalelere nasıl tepki verebileceği bireyseldir. Kişiselleştirilmiş tıbbın sağlık hizmeti sağlayıcıları ve hastaları tarafından kullanılması için, bu bulguların hassas teşhis testlerine ve hedefli tedavilere çevrilmesi gerekmektedir. Genel hedef her bireyin tıbbi bakımını ve sonuçlarını optimize etmek olduğundan, tedaviler, ilaç tipleri ve dozajlar ve/veya önleme stratejileri kişiden kişiye farklılık gösterebilir, bu da sağlık hizmetlerinin benzersiz şekilde özelleştirilmesine neden olmuştur.
Yazar: Rabia TEMİZ
Editör: Rana ORUÇ
Kaynakça
Tekpınar L. , Erdem R. Kişiselleştirilmiş tıp ve genom araştırmalarının sağlık çıktıları bağlamında değerlendirilmesi. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, 2019; 22(4): 843-862
Pak M. Kişiselleştirilmiş tıp. Genç ivek sağlık bilim ve teknolojileri dergisinin 8.sayısı 2020
Yıldırım B. Sağlığın kişiselleşmesi ve kişisel sağlık bilgi sistemleri. Bilgi Yönetimi Dergisi 2.cilt 2.sayı 2019
Commentaires